I.Artykuł L. 442-6 francuskiego kodeksu handlowego
W dobie powszechnej globalizacji gospodarki i coraz częstszych relacji handlowych o wymiarze międzynarodowym, powszechnym staje się, iż przedsiębiorcy – strony umowy międzynarodowej, mają siedziby w dwóch różnych państwach. Niewątpliwie taki stan rzeczy pozwala na czerpanie obopólnych korzyści. Należy jednak pamiętać, że mogą z tego wynikać także poważne konsekwencje. Każdy bowiem porządek prawny charakteryzuje się instytucjami, które nie zawsze znajdą swoje odpowiedniki w systemach prawnych innych państw.
Francuski kodeks handlowy w artykule L. 442-6, 5° zawiera dyspozycje dotyczące tzw. nagłego zerwania utrwalonych stosunków handlowych („rupture brutale de relations commerciales établies”) – konstrukcji, z polskiego punktu widzenia, dość oryginalnej.
I. – Engage la responsabilité de son auteur et l’oblige à réparer le préjudice causé le fait, par tout producteur, commerçant, industriel ou personne immatriculée au répertoire des métiers :
I. – Ponosi odpowiedzialność i jest zobowiązany do naprawienia szkody każdy, kto będąc producentem, handlowcem, wytwórcą lub osobą wpisaną do ewidencji zawodów:
II. Nagłe zerwanie utrwalonych stosunków handlowych: zasady
W jakich sytuacjach przedsiębiorca będzie mógł się powołać na artykuł L. 442-6 5°? Przede wszystkim muszą zostać spełnione dwie przesłanki.
A. Wcześniejsze istnienie stosunku handlowego
Ustawodawca nie zdefiniował wprost pojęcia stosunku handlowego stąd potrzeba odniesienia się do dorobku orzecznictwa. Francuskie orzecznictwo rozumie natomiast pojęcie stosunku handlowego w sposób szeroki – dotyczy to każdego typu relacji handlowej. Artykuł L. 442-6, 5° kodeksu handlowego będzie miał zatem zastosowanie do stosunków przed zawarciem umowy, w trakcie jej obowiązywania, po jej zakończeniu (wyrok Sądu Apelacyjnego w Montpellier, 11 VII 1999). Co więcej, nawet w sytuacjach, które nie zostały w żaden sposób sformalizowane (wyrok Sądu Kasacyjnego, 28 II 1995). Jedynym wymogiem jest, by był to stosunek handlowy utrwalony istniejący („relation commerciale établie”).
Definiując to ostatnie pojęcie orzecznictwo wskazuje przede wszystkim na takie kryteria jak długość istnienia relacji, wysokość czy znaczenie dla danej strony realizowanych obrotów. Tytułem przykładu, stosunek handlowy, który realnie przejawia się jedynie kilka dni w roku, jednak w dłuższej perspektywie charakteryzujący się regularnością, także może być stosunkiem handlowym w rozumieniu artykułu L. 442-6 (wyrok Sądu Kasacyjnego, 15 IX 2009). Nie został też określony przedmiot stosunku handlowego – może on dotyczyć zarówno świadczenia usług, zakupu towarów jak i umowy o podwykonawstwo.
B. Nagłe zerwanie stosunku handlowego
Należy podkreślić, iż by mówić o zastosowaniu artykułu L. 442-6, 5 francuskiego kodeksu handlowego, zerwanie stosunku handlowego powinno przede wszystkim przybrać charakter nagły. Sąd Kasacyjny w wyroku z dnia 3 XII 2002 podał trzy cechy tego pojęcia: nieprzewidywalność, gwałtowność oraz brutalność („rupture imprévisible, soudaine et violente”). Całkowite zerwanie stosunków nie przysparza większych problemów interpretacyjnych – może bowiem przejawiać się w jednostronnym rozwiązaniu umowy na czas nieokreślony czy nieodnowieniu umowy na czas określony. Praktyczne trudności mogą się natomiast pojawić przy zerwaniu częściowym. Orzecznictwo w tej kwestii jest bogate i wskazuje wiele przykładów jak zmniejszenie liczby zamówień (wyrok Sądu Apelacyjnego w Aix-en-Provence, 29 III 2002), zredukowanie ich rozmiarów (wyrok Sądu Kasacyjnego, 11 XI 2012) czy zmiana zapisów umownych dotyczących cen lub sposobów płatności (wyrok Sądu Kasacyjnego, 20 III 2002).
C. Dalsze przesłanki
Konieczne jest również odniesienie do dwóch dalszych przesłanek, którymi są brak pisemnego wypowiedzenia („préavis écrit”) oraz jego niewystarczająca długość.
Pierwszy z warunków dotyczy formy – list z potwierdzeniem odbioru nie jest wymagany, zasadniczo wystarczy np. korespondencja e-mail, faks itp.
Długość terminu wypowiedzenia powinna natomiast zostać obliczona biorąc pod uwagę charakter utrwalonych stosunków handlowych. Ważne jest również uwzględnienie obowiązujących praktyk handlowych oraz minimalnej długości wypowiedzenia określonej przez porozumienia branżowe. Wymagany termin powinien przede wszystkim pozwolić stronie na przygotowanie się do zakończenia stosunku handlowego, np. przez zmianę rodzaju wykonywanej działalności. W konsekwencji, długość wypowiedzenia powinna zostać ustalona odrębnie w każdym przypadku, z rozważeniem takich kryteriów jak rodzaj działalności, jej znaczenie finansowe, możliwości jej ewentualnej zmiany, istnienie klauzuli wyłączności, rozmiar dokonanych inwestycji w ramach stosunku handlowego czy stopień zależności między stronami. Im więcej indywidualnych cech charakteryzujących dany stosunek handlowy, tym termin powinien być dłuższy.
Przykładowo, dla stosunków handlowych trwających 15 lat, paryski Sąd Apelacyjny ustalił termin 18 miesięcy, Sąd Apelacyjny w Wersalu dla czteroletniej relacji – termin sześciomiesięczny. Wynika to z faktu, który może być zaskakujący dla polskiego przedsiębiorcy, iż sędzia nie jest związany terminem ustalonym przez strony – to on sam na nowo analizując wszelkie okoliczności sprawy dysponuje uprawnieniem, aby wyznaczyć nowy termin, jeśli poprzedni uzna za niewystarczający.
III. Umowy międzynarodowe – właściwy porządek prawny i jurysdykcja
Należy rozważyć potencjalne sytuacje, które mogą mieć miejsce gdy jedna ze stron umowy nie ma swojej siedziby we Francji, a dojdzie do sporu na tle artykułu L. 442-6, 5 francuskiego kodeksu handlowego. W tym celu konieczne będzie ustalenie dwóch fundamentalnych kwestii – właściwego prawa (A) oraz sądu właściwego do rozstrzygnięcia powstałego sporu (B). Wskazać należy również na pewne czynniki o charakterze problematycznym, które mogą utrudnić jednoznaczne określenie prawa i sądu właściwego w przypadku powstania sporu (C).
Przede wszystkim, należy ustalić czy roszczenia z tytułu nagłego zerwania stosunku handlowego implikują odpowiedzialność umowną czy pozaumowną (deliktową). Sąd Kasacyjny w wyroku z dnia 25 marca 2014 rozstrzygnął tę kwestię, wskazując że roszczenia z tytułu nagłego zerwania stosunków handlowych mają charakter pozaumowny.
A. Prawo właściwe
W konsekwencji powyższego zastosowanie znajdą przepisy Rozporządzenia nr 864/2007 dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych, tzw. „Rzym II”, na podstawie którego ustalać należy prawo właściwe dla każdego stanu faktycznego. Artykuł 4 Rozporządzenia nr 864/2007 przewiduje, iż „prawem właściwym dla zobowiązania pozaumownego wynikającego z czynu niedozwolonego jest prawo państwa, w którym powstaje szkoda, niezależnie od tego, w jakim państwie miało miejsce zdarzenie powodujące szkodę, oraz niezależnie od tego, w jakim państwie lub państwach występują skutki pośrednie tego zdarzenia”.
W praktyce jednak stosowanie powyższej, jakby się wydawało prostej zasady, może budzić pewne kontrowersje na tle dotychczasowego orzecznictwa francuskich sądów, w tym Sądu Kasacyjnego.
W pierwszej bowiem kolejności, w przypadku złożonych stanów faktycznych, Sąd Kasacyjny wskazuje, iż należy poszukiwać państwa, z prawem którego czyn niedozwolony pozostaje w najściślejszym związku. O związku takim mogą świadczyć dla przykładu miejsce zawarcia umowy, która stała się podstawą dla istniejących później stosunków handlowych, czy też prawo właściwe wybrane przez strony w takiej umowie (tak też wyrok z dnia 25 marca 2014 r.).
W drugiej natomiast kolejności podkreślić należy, iż artykuł L. 442-6, 5 kodeksu handlowego stanowi przepis ochronny o charakterze porządku publicznego. W konsekwencji, sędzia francuski winien stosować go do stanów faktycznych, w których nagle zerwany stosunek handlowy był wykonywany we Francji (tak też Sąd Kasacyjny w wyroku z 24 listopada 2015 r.) Stosowanie więc do nagłego zerwania stosunków handlowych ogólnej zasady, według której w stosunkach dwustronnie profesjonalnych możliwe jest zawarcie jeszcze przed powstaniem szkody implikującej odpowiedzialność pozaumowną porozumienia dotyczącego wyboru prawa właściwego na wypadek właśnie wystąpienia takiej szkody (artykuł 14 Rozporządzenia 864/2007) wydaje się wątpliwe, o ile spór zostanie poddany rozstrzygnięciu sądu francuskiego.
B. Jurysdykcja czyli kompetencja sądu
Wobec powyższych uwag dotyczących pozaumownej natury roszczeń z artykułu L. 442-6, 5 francuskiego kodeksu handlowego, należy ustalić również jaki sąd będzie właściwy do rozstrzygnięcia ewentualnego sporu. Rozporządzenie nr 1215/12 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, tzw. „Bruksela I bis” (które zastąpiło Rozporządzenie nr 44/2001) w artykule 7 wskazuje, iż w sprawach dotyczących czynu niedozwolonego lub czynu podobnego do czynu niedozwolonego, osoba mająca miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego będzie mogła być pozwana w innym Państwie Członkowskim „przed sąd miejsca, gdzie nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę”.
Należy przy tym podkreślić, iż pojęcie „miejsca zdarzenia wywołującego szkodę” jest interpretowane raczej szeroko przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który dopuszcza złożenie pozwu zarówno w państwie, w którym wystąpiło zdarzenie generujące szkodę, jak również w państwie, w którym szkoda wystąpiła (tak też wyrok z dnia 30 listopada 1976, sprawa 21/71). W przypadku osób prawnych i spółek, zgodnie z artykułem 63 ww. Rozporządzenia miejsce zamieszkania będzie mogło zostać określone alternatywnie jako miejsce, w którym znajduje się ich statutowa siedziba lub ich główny organ zarządzający, lub też ich główne przedsiębiorstwo. W praktyce w przypadku sporu powstałego na tle nagłego zerwania stosunków handlowych poszkodowany będzie więc dysponował pewną swobodą, aby roszczenia swoje skierować przed sąd francuski, który dysponuje największą praktyką w stosowaniu artykułu L. 442-6, 5 kodeksu handlowego.
C. Zastosowanie w praktyce
Jednakże mimo dość rewolucyjnego wyroku z dnia 25 marca 2014, który stanowczo wskazał na pozaumowny charakter odpowiedzialności z tytułu nagłego zerwania stosunków handlowych, zasadne jest rozważenie drugiej hipotezy. Otóż przez długi czas wskazywała ona na umowny charakter odpowiedzialności i również była potwierdzona przez francuskie orzecznictwo. Nie można więc wykluczyć, iż na pewnym etapie sądy powrócą do tej tradycyjnej linii orzeczniczej.
Na samym wstępie należy wskazać, iż strony mogą przede wszystkim zawrzeć w umowie klauzulę. Na jej mocy mogą zdecydować jaki porządek prawny będzie miał zastosowanie w przypadku potencjalnego sporu (artykuł 3 Rozporządzenia nr 593/2008 w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych, tzw. Rzym I). A także mogą ustalić „jaki sąd lub sądy Państwa Członkowskiego powinny rozstrzygać spór już wynikły albo spór przyszły mogący wyniknąć z określonego stosunku prawnego” (Art. 25 Rozporządzenia „Bruksela I bis”). By takie dyspozycje mogły realnie wejść w życie, konieczne jest, by strony jasno je przewidziały w umowie. Orzecznictwo francuskie niejednokrotnie podważyło istnienie takich klauzul. Szczególnie gdy nie zostały wprost zaakceptowane przez jedną ze stron (np. nie zostało uznane za wystarczające umieszczenie na fakturze wzmianki o wyborze sądu właściwego, jeżeli nie istniał żaden dodatkowy dowód na okoliczność zaakceptowania tego wyboru przez drugą ze stron).
W przypadku braku wyboru prawa przez strony, zastosowanie znajdą dyspozycje Rozporządzenia nr 593/2008. Prawo właściwe należy ustalić odwołując się do konkretnych rodzajów umów. Zatem np. dla umowy sprzedaży towarów – prawem właściwym będzie prawo państwa, w którym sprzedawca ma miejsce zwykłego pobytu. Przy umowie o świadczenie usług – prawo państwa, w którym usługodawca ma miejsce zwykłego pobytu, dla umowy dystrybucji – prawo państwa, w którym dystrybutor ma miejsce zwykłego pobytu. W przypadkach innych umów, które nie zostały wskazane wprost w Rozporządzeniu nr 593/2008, będą one podlegały prawu państwa, w którym strona zobowiązana do spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umowy ma miejsce zwykłego pobytu.
Powyższe sformułowania mogą przysparzać sporo trudności, szczególnie terminologicznych – czym jest bowiem „świadczenie charakterystyczne”?
Dla przykładu, dla umowy sprzedaży będzie to dostarczenie towaru, w umowie najmu – oddanie rzeczy do dyspozycji najemcy.
W braku dokonania prawnie wiążącego wyboru przez strony, ustalając jaki sąd będzie kompetentny do rozstrzygnięcie powstałego lub potencjalnego sporu, należy po raz kolejny odnieść się do artykułu 7 Rozporządzenia nr 1215/12, tzw. „Bruksela I bis”. W ten oto sposób osoba mająca swoją siedzibę na terytorium Państwa Członkowskiego może zasadniczo zostać pozwana w innym Państwie Członkowskim w sprawie dotyczącej umowy „przed sądy miejsca wykonania danego zobowiązania”.
Jednakże tak jak dla przypadku charakteru pozaumownego roszczeń wynikających z nagłego zerwania stosunków handlowych, orzecznictwo francuskie odnoszące się do umownej natury takich roszczeń odwołuje się do klauzuli porządku publicznego. To do pewnego stopnia ogranicza stosowanie powyższych zasad. Dotyczy to przede wszystkim wyroku paryskiego Sądu Apelacyjnego z dnia 7 marca 2013 roku. W tej sprawie stronami były holenderska spółka Hewlett-Packard mająca swą siedzibę w Genewie oraz francuska spółka Toaster. Sąd stwierdzając zaistnienie nagłego zerwania stosunków handlowych między spółkami uznał, iż klauzula umowna wyłączająca właściwość prawa francuskiego nie może znaleźć zastosowania. Opierając się na pojęciu przepisów wymuszających swoje zastosowanie Sąd Apelacyjny potwierdził, iż artykuł L. 442-6, 5 francuskiego kodeksu handlowego należy do tej kategorii dyspozycji. Zatem znajdą one zastosowanie bez względu na to, jakie prawo jest właściwe dla umowy zgodnie z zapisami wskazanych Rozporządzeń.
W praktyce oznacza to, iż nawet jeśli przepisy Rozporządzeń wskażą jako właściwe prawo polskie, sędzia francuski będzie mógł to podważyć. W imieniu ochrony interesów Republiki Francuskiej wystarczające jest wskazanie jako właściwych dyspozycji prawa francuskiego – w tym przypadku artykułu L. 442-6, 5 francuskiego kodeksu handlowego. Wobec tego, kiedy to polskiej firmie przypisuje się nagle zerwanie stosunków handlowych szczególnego znaczenia nabierają więc wszelkie argumenty zmierzające do wykazania braku właściwości sądu francuskiego. Konsekwentnie poddając sprawy pod rozstrzygnięcie sądu państwa, gdzie obowiązujące przepisy mniej rygorystycznie odnoszą się do kwestii odpowiedzialności z tego tytułu.