Sędzia śledczy we Francji

czerwiec 2010Reprezentacja przed sądami

  1. Reprezentacja przed sądami
  2. Sędzia śledczy we Francji

Jaka przyszłość dla sędziego śledczego ?

Od 20, a zdaniem niektórych 40 lat, Francja żyje rytmem corocznych reform postępowania karnego.

Prezydentura Nicolas’a Sarkozy’ego nie jest pod tym względem wyjątkiem.

W październiku 2008 r. Prezydent Sarkozy powołał komisje pod kierunkiem byłego sędziego i Rzecznika Generalnego Trybunału w Luksemburgu, Philippe’a Léger, z zadaniem przedstawienia propozycji kolejnej reformy sądownictwa karnego.

Złożony we wrześniu 2009 r. na ręce Prezydenta raport komisji Léger zawiera między innymi kontrowersyjną propozycję zniesienia instytucji sędziego śledczego (juge d’instruction), która stała się kanwą dla dyskutowanego obecnie projektu reformy przygotowanej przez Ministra Sprawiedliwości, Michèle Alliot-Marie.

W perspektywie możliwego powrotu sędziego śledczego do polskiego kodeksu postępowania karnego, doświadczenie prawa francuskiego może wydać się interesujące.

I. Kontekst historyczny

Napoleon zwykł mawiać, że „sędzia śledczy jest najpotężniejszym człowiekiem we Francji”.

Instytucja sędziego śledczego została wprowadzona do francuskiego kodeksu organizacji sądownictwa 200 lat temu, przez ustawę z 20 kwietnia 1810 r. Był to wówczas funkcjonariusz policji działający jako swojego rodzaju wyspecjalizowany organ Prokuratury do przeprowadzenia najbardziej skomplikowanych śledztw.

Ustawa z 17 lipca 1856 r. uczyniła sędziego śledczego zarazem śledczym, ale i sędzią, przyznając mu m.in. prawo do orzekania o tymczasowym aresztowaniu. Jednakże w dalszym ciągu pozostawiła go pod kontrolą Prokuratury.

Dopiero kodeks postępowania karnego z 1959 r. przekształcił sędziego śledczego w organ cieszący się atrybutami niezależności oraz nieusuwalności.

II. Na straży równości wobec prawa

Sędzia śledczy prowadzi śledztwo zbierając dowody zarówno winy, jak i niewinności podejrzanego. Jest on gwarantem przestrzegania zasady kontradyktoryjności. W związku z faktem, iż zarówno prokurator, jak i pełnomocnicy stron (podejrzanego oraz oskarżyciela posiłkowego) mają dostęp do akt sprawy, mogą wnosić o dokonanie określonych czynności, a także przedstawiają swoje uwagi m.in. na końcowym etapie śledztwa.

Ostatecznie jednak to sędzia śledczy decyduje samodzielnie o wniesieniu aktu oskarżenia, niezależnie od opinii prokuratora.

Tytułem przykładu, w październiku 2009 r. sędzia śledczy Xavière Simeoni, pomimo przeciwnego zdania prokuratora, zdecydowała o wniesieniu aktu oskarżenia przeciwko byłemu Prezydentowi Jacques’owi Chiracowi pod zarzutem sprzeniewierzenia środków publicznych, w czasie kiedy był on merem Paryża. Sprawa ma charakter precedensowy – po raz pierwszy były prezydent Francji stanie przed sądem.

Tak więc dla Francuzów sędzia śledczy jest poniekąd gwarantem, że żadna sprawa, a szczególnie ta, w którą zamieszane są osoby pełniące ważne funkcje publiczne, nie umknie wymiarowi sprawiedliwości.

Ciemną stroną medalu jest fakt, iż ogromna władza sędziego śledczego doprowadziła, szczególnie w ostatnich latach, do prawdziwych katastrof sądowych.

Stąd też częste zmiany prawa, jak dla przykładu ustawa z 15 czerwca 2000 r., która pozbawiła sędziego śledczego prawa do orzekania o tymczasowym aresztowaniu i powierzyła kompetencje w tym zakresie sędziemu ds. wolności i zatrzymań (juge des libertés et de la détention), czy też ustawa z 5 marca 2007, wprowadzająca zasadę kolegialności śledztwa, która miała wejść w życie z dniem 1-go stycznia 2011 r.

III. Reforma z polityką w tle

Projekt reformy autorstwa Michèle Alliot-Marie przewiduje, że śledztwa we wszystkich sprawach powierzone zostaną prokuratorom, działającym pod kontrolą sędziego ds. dochodzeń i wolności (juge de l’enquête et des libertés).

Przeciwnicy projektu ironizują, iż akronim nazwy nowego sędziego „JEL” (polska wymowa „żel”, od czasownika geler „zamrozić”) dobrze odzwierciedla ideę projektu rządowego zmierzającego do wyciszania afer o zabarwieniu politycznym (gel des affaires).

Daleko niepokojącym jest fakt, iż projekt reformy pozostawia bez zmiany statut Prokuratury.

Jego krytycy podkreślają bowiem, iż dochodzenia i śledztwa nie mogą być prowadzone przez prokuratorów, hierarchicznie podporządkowanych ministrowi sprawiedliwości, powołując się na wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie „Medvedyev” z 10 lipca 2008 r. i 29 marca 2010 r. (wyrok Wielkiej Izby), które postawiły pod znakiem zapytania przynależność francuskiego prokuratora do korpusu sędziów.

IV. Prawo do obrony

Aby uciszyć głosy krytyki, Minister Sprawiedliwości zapowiedziała wzmocnienie praw do obrony na etapie postępowania przygotowawczego.

W obecnym stanie prawnym kodeks postępowania karnego przewiduje, iż policja lub żandarmeria mogą, jeżeli jest to konieczne dla prowadzonego dochodzenia, zatrzymać osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa (garde à vue) na 24 godziny. Istnieje możliwością przedłużenia do 48 godzin, a nawet do 96 godzin w sprawach przestępczości zorganizowanej i przemytu narkotyków, oraz do 6 dni w niektórych przypadkach działalności terrorystycznej.

Osobę zatrzymaną należy natychmiast poinformować o przysługujących jej prawach.

W tym prawa do mogącej trwać maksymalnie 30 minut rozmowy „w cztery oczy” z adwokatem, począwszy od pierwszej godziny zatrzymania.

Adwokat nie ma jednak dostępu do akt sprawy i nie może uczestniczyć w przesłuchaniach osoby zatrzymanej.

I tu pojawia się problem.

Adwokaci wskazują na fakt, iż liczba zatrzymań niemalże się podwoiła w ciągu ostatnich ośmiu lat, z 364.535 w 2000 r. do 577.816 w 2008 r. Ponadto środek ten jest coraz częściej stosowany wyłącznie jako instrument presji, aby uzyskać od osoby zatrzymanej przyznanie się do popełnienia przestępstwa. Konsekwentnie ogranicza w ten sposób czynności dochodzeniowe Policji do minimum.

Opierając się na wyrokach Trybunału w Strasburgu przeciwko Turcji („SALDUZ” z 27 listopada 2008 r., „DAYANAN” z 13 października 2009 r.), Rosji („PISHCHLANIKOV” z 24 września 2009 r.) i Ukrainie („KOLESNIK” z 19 listopada 2009 r.), dziekani Izb Adwokackich, w tym dziekan liczącej 22 tysiące członków Izby Paryskiej, wezwali adwokatów do systematycznego wnioskowania przed sądami o unieważnianie zatrzymań, a co za tym idzie całych postępowań, uzasadniając zgłaszane wnioski okolicznością, że system francuski jest niezgodny z artykułem 6 § 3 c) w związku z artykułem 6 § 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Powyższe przepisy ustanawiają bowiem obowiązek zapewnienia przez Państwo efektywnego prawa do obrony co zakłada, w przypadku osoby zatrzymanej, obecność adwokata od początku zatrzymania, dostęp do akt sprawy a przede wszystkim obecność adwokata przy wszystkich przesłuchaniach osoby zatrzymanej.

Na chwilę obecną odpowiedź sądów nie jest jednolita.

Niektóre unieważniają toczące się postępowania, tak jak zrobił to w wyroku z 28 stycznia 2010 r. Sąd Wielkiej Instancji (Tribunal de grande instance) w Paryżu wskazując na okoliczność, że 30 minutowe spotkanie z osobą zatrzymaną stawia adwokata w pozycji „bezsilnego widza”, a nie obrońcy.

Część sądów wyklucza z materiału dowodowego protokoły zeznań osób zatrzymanych, za przykładem wyroku Sadu apelacyjnego w Nancy z 19 stycznia 2010 r.

Pozostałe sądy przyjmują, iż system francuski odpowiada kryteriom europejskim, uznając 30 minutowe spotkanie z osobą zatrzymaną, mające miejsce od pierwszej godziny pozbawienia wolności, za pozwalające adwokatowi na poinformowanie osoby zatrzymanej o jej prawie do zachowania milczenia.

V. De lege ferenda

W swoim projekcie Minister Sprawiedliwości zaproponowała, aby przypadki, w których możliwe będzie zastosowanie zatrzymania, zostały ograniczone do zbrodni, jak również występków zagrożonych karą pozbawienia wolności, dla których próg nie został jednakże sprecyzowany.

Adwokat miałby możliwość wglądu do protokołów przesłuchań i ponad 30 minutowe spotkanie od 1-ej godziny zatrzymania. Ponadto mógłby dodatkowo spotkać się ze swoim klientem w 12-tej godzinie jego zatrzymania. W przypadku przedłużenia zatrzymania adwokat mógłby uczestniczyć w przesłuchaniach.

Projekt przewiduje również, iż nikt nie może zostać skazany jedynie na podstawie zeznań złożonych poza obecnością adwokata. Oznacza to koniec praktyki konstruowania aktów oskarżenia jedynie w oparciu o przyznanie się do winy.

W sytuacji kiedy warunki do zatrzymania nie zostałyby spełnione, projekt wprowadza możliwość wolnego przesłuchania podejrzanego (audition libre). W tym przypadku czas pobytu na komisariacie nie mógłby przekroczyć 4 godzin.

Należy jednak nazwać rzeczy po imieniu: faktem jest, niezależnie od stosowanej terminologii, że będzie w tym przypadku dochodziło do pozbawienia wolności, co gorsze bez żadnych praw (uprzedzenie bliskiej osoby, prawo do lekarza czy adwokata).

Aby uprzedzić krytykę, projekt wprowadza więc możliwość przesłuchania w trybie zatrzymania na wniosek osoby podejrzanej.

Rząd francuski zapowiedział, iż jego projekt zostanie przedstawiony parlamentarzystom jesienią bieżącego roku, a reforma zacznie obowiązywać w połowie 2011 r.

W tej sytuacji usprawiedliwionym staje się pytanie czy koniec „najpotężniejszego człowieka we Francji” nie zapowiada również końca francuskiego modelu Prokuratury.