Instytucja przedsiębiorstwa (fr. fonds de commerce) stanowi kluczowe zagadnienie we francuskim prawie handlowym, a także ma znacznie dłuższą historię niż w prawie polskim.
Po raz pierwszy pojawiła się ona w ustawie podatkowej z dnia 4 kwietnia 1872 r. Zaś w fundamentalnej dla tej instytucji ustawie z dnia 17 marca 1909 r. zostały kompleksowo unormowane sprzedaż i zastaw przedsiębiorstwa. Ostatecznie przepisy te inkorporowano do kodeksu handlowego (dalej: k.h.) – art. L. 141-1 do L. 146-4. Reguluje on obszernie także inne czynności prawne, których przedmiotem jest lub z którymi może być związane przedsiębiorstwo. Z uwagi na dynamiczny rozwój internetowej działalności gospodarczej instytucja ta ciągle ewoluuje.
Wymaga podkreślenia, iż mimo dużego podobieństwa polskiej i francuskiej instytucji przedsiębiorstwa istnieje szereg wydawałoby się mniejszych, choć w rzeczywistości pozostających nie bez znaczenia, różnic.
Charakter prawny przedsiębiorstwa
Prawo francuskie podobnie jak prawo polskie ujmuje przedsiębiorstwo od strony przedmiotowej jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej. Tak ujęte przedsiębiorstwo stanowi szczególny przedmiot prawa klasyfikowany jako universitas rerum, czyli rzecz zbiorową służącą do realizacji danego celu gospodarczego.
Przedsiębiorstwo jest dobrem ruchomym niematerialnym. Wynika to z faktu, że w odróżnieniu od prawa polskiego składa się ono wyłącznie z rzeczy ruchomych. Tym samym, ze składników przedsiębiorstwa oprócz prawa własności nieruchomości wykluczone są także wszelkie ograniczone prawa rzeczowe na nieruchomości, takie jak użytkowanie czy służebności. W rezultacie, w przypadku np. umowy cesji przedsiębiorstwa przez przedsiębiorcę będącego jednocześnie właścicielem lokalu, w którym jest prowadzona działalność gospodarcza, zbycie nieruchomości będzie musiało nastąpić w osobnym akcie. Charakter niematerialny przedsiębiorstwa wyraża się zaś w założeniu, iż stanowi ono pewną wartość ekonomiczną będącą wypadkową składników, które je tworzą.
Tak jak w prawie polskim przedsiębiorstwo nie mając osobowości prawnej wchodzi w skład majątku przedsiębiorcy, który jest jedynym uprawnionym i zobowiązanym z tytułu jego eksploatacji. Ponadto może ono stanowić samodzielny przedmiot obrotu prawnego.
Składniki przedsiębiorstwa
Nie istnieje przepis, który wprost definiowałby przedsiębiorstwo wraz z, choćby przykładowym, wyliczeniem jego składników. Doktryna francuska odwołuje się więc do regulacji dotyczących zastawu przedsiębiorstwa, a dokładniej do art. L. 142-2 k.h., który zawiera enumeratywne wyliczenie składników przedsiębiorstwa objętych z mocy prawa zastawem w przypadku niewskazania w umowie zastawu składników nią objętych. Do składników tych należą: nazwa przedsiębiorstwa (nom commercial) wraz z jego szyldem (enseigne), prawa wynikające z umowy najmu handlowego (bail commercial), klientela (clientèle), wyposażenie, sprzęt, materiały i narzędzia (mobilier commercial, le matériel et l’outillage) służące prowadzeniu działalności gospodarczej, patenty (brevets d’invention), licencje (licences), prawa własności przemysłowej i intelektualnej. Ponadto składnikiem przedsiębiorstwa jest też towar (marchandises), co wynika z treści art. L. 141-1 k.h., który z uwagi na swój nietrwały charakter jako składnik przedsiębiorstwa nie może być przedmiotem zastawu.
Uzupełniającym kryterium ocennym pozostają względy funkcjonalno-celowościowe, w myśl których przedsiębiorstwo tworzą wyłącznie elementy służące realizacji zadań gospodarczych.
Składniki niematerialne
Co do zasady, w prawie francuskim, to klientela (clientèle) odgrywa pierwszorzędne znaczenie wśród składników przedsiębiorstwa. W doktrynie podkreśla się, że bez klienteli nie można mówić o istnieniu przedsiębiorstwa. Nierzadko spotyka się opinie, że klientela nie jest składnikiem przedsiębiorstwa, lecz wręcz samym przedsiębiorstwem. Postrzeganie przedsiębiorstwa przez pryzmat klienteli wynika z faktu, iż to właśnie ona stanowi czynnik determinujący zyski przedsiębiorcy. Aby mówić o klienteli jako składniku przedsiębiorstwa powinna ona mieć charakter stały, pewny, rzeczywisty oraz osobisty, tzn. musi być związana z dotychczasowym przedsiębiorcą. Nie jest zatem składnikiem przedsiębiorstwa klientela o charakterze wyłącznie potencjalnym, związana jedynie z lokalizacją przedsiębiorstwa. Tym samym sprzedaż kompletnego zespołu urządzeń umożliwiających z technicznego punktu widzenia prowadzenie działalności gospodarczej nie połączona jednak z cesją klienteli nie będzie uznana za sprzedaż przedsiębiorstwa i nie będzie podlegać przepisom kodeksu handlowego.
Kolejnym istotnym składnikiem przedsiębiorstwa jest jego nazwa (nom commercial), czyli takie oznaczenie słowne, które służy indywidualizacji oraz identyfikacji prowadzonej działalności gospodarczej, a tym samym będąc znakiem rozpoznawczym przyciąga klientelę. Korelatem nazwy przedsiębiorstwa jest jego szyld (enseigne), rozumiany jako zewnętrzne oznacznienie przedsiębiorcy. Osoba fizyczna jako nazwę może obrać swoje imię i nazwisko (nom patronymique), pseudonim, bądź dowolne wymyślone określenie. W przypadku osób prawnych nazwą mogą być zarówno imiona i nazwiska wspólników, jak też wymyślone wyrażenie, czy słowo. W prawie francuskim nom commercial zawierający imię i nazwisko stanowi prawo własności intelektualnej. W konsekwencji może być przedmiotem obrotu prawnego. W orzecznictwie podkreśla się, że w takiej sytuacji imię i nazwisko, które w rozumieniu prawa cywilnego jest dobrem niezbywalnym, zmienia swą naturę, co w efekcie pozwala na ich zbycie.
Nazwa
Ograniczeniem, które jednak stąd wypływa jest fakt, iż zbywca nie może już posługiwać się tą nazwą w celu prowadzenia konkurencyjnej działalności gospodarczej.
W prawie francuskim składnikiem przedsiębiorstwa są też prawa wynikające z umowy najmu handlowego (bail commercial), której przedmiotem jest nieruchomość przeznaczona do prowadzenia działalności gospodarczej. Jest to instytucja nieznana prawu polskiemu, która będąc zorientowana na ochronę interesów przedsiębiorcy znacznie odbiega od tradycyjnego modelu najmu przewidzianego w kodeksie cywilnym. W przypadku cesji przedsiębiorstwa wraz z bail commercial (bail commercial może być również samodzielnym przedmiotem cesji. Jednakże wtedy transakcja ta będzie podlegać ogólnym przepisom o cesji wierzytelności, a w konsekwencji, w myśl art. 1690 k.c., będzie ona wymagała zgody wynajmującego, co nie ma miejsca w przypadku cesji bail commercial w ramach transakcji zbycia przedsiębiorstwa) nabywca wchodzi w sytuację prawną dotychczasowego najemcy. Dzięki tej konstrukcji na nowego najemcę przechodzi m.in. prawo do przedłużenia umowy (droit au renouvellement), a w razie odmowy wynajmującego prawo do odszkodowania (indemnité d’éviction) odpowiadającego wartości przedsiębiorstwa wraz z kosztami przeniesienia do nowego miejsca. Takie ukształtowanie umowy najmu handlowego, które gwarantuje ciągłość eksploatacji miejsca prowadzenia działalności gospodarczej częściowo tłumaczy pominięcie wśród składników przedsiębiorstwa prawa własności nieruchomości. Znajduje to odbicie w doktrynie francuskiej, która na określenie bail commercial często używa pojęcia propriété commerciale, tj. własność handlowa.
W skład przedsiębiorstwa wchodzą również prawa własności przemysłowej, prawa własności intelektualnej, patenty, licencje, koncesje, zezwolenia.
Tak jak w prawie polskim nie są składnikami przedsiębiorstwa wierzytelności i długi jego zbywcy. Istnieją jednak od tej zasady wyjątki wyraźnie przewidziane prawem, np. kodeks pracy statuuje obowiązek utrzymania trwających umów o pracę (art. L. 1224-1 k.p.). Ponadto strony umowy sprzedaży przedsiębiorstwa mogą zawrzeć postanowienie o kontynuacji zawartych umów o dostawę prądu, gazu, wody.
Składniki materialne
Wśród składników materialnych przedsiębiorstwa należy wyróżnić towar, a także wszelkiego rodzaju wyposażenie, urządzenia, sprzęty, maszyny służące do prowadzenia działalności gospodarczej.
Konkluzje
Podsumowując tę część wywodu należy zaznaczyć, iż mimo że co do zasady przedsiębiorstwo jest utożsamiane z klientelą i traktuje się ją jako element konstytutywny tej instytucji, to tak naprawdę nie można powiedzieć że któryś spośród opisanych powyżej składników przedsiębiorstwa jest bardziej lub mniej ważny. Dla różnych bowiem typów działalności gospodarczej inne składniki przedsiębiorstwa będą odgrywać decydujące znaczenie. I tak, tytułem przykładu, można wskazać, że dla restauracji najważniejszym składnikiem może być tzw. licence IV uprawniająca do sprzedaży wysokoprocentowych napojów alkoholowych, dla przedsiębiorstwa produkcyjnego park maszynowy, a dla cukierni lokalizacja, tj. bail commercial.
Przedsiębiorstwo jako przedmiot czynności prawnej
Sprzedaż przedsiębiorstwa (vente)
Sprzedaż przedsiębiorstwa podlega znacznie bardziej rygorystycznemu reżimowi prawnemu niż zwykła umowa sprzedaży. Z uwagi na fakt, iż niezmiernie trudno jest precyzyjnie określić jego skład, a w konsekwencji wartość, co z kolei może postawić w bardzo niekorzystnej sytuacji wierzycieli zarówno zbywcy, jak i nabywcy przedsiębiorstwa.
Umowa sprzedaży przedsiębiorstwa jest umową konsensualną, zatem teoretycznie nie wymaga zachowania szczególnej formy. Do jej skutecznego zawarcia wystarczające jest bowiem porozumienie co do przedmiotu sprzedaży i ceny. Praktycznie jednak zachowanie formy pisemnej jest konieczne z uwagi na obowiązek opublikowania stosownych ogłoszeń w przeznaczonej do tego prasie (sankcją niedopełnienia tego obowiązku jest bezskuteczność zapłaty za przedsiębiorstwo wobec wierzycieli zbywcy), czy też wpis do rejestru handlowego ustanowionych na rzecz zbywcy przywilejów. Ponadto, jako że umowa taka musi obejmować szereg obowiązkowych informacji (art. L. 141-1 k.h. zalicza do nich m.in.: dane dotyczące poprzedniego zbywcy przedsiębiorstwa, zobowiązań ciążących na przedsiębiorstwie, wysokości uzyskanego obrotu za 3 ostatnie lata obrachunkowe, wyniku finansowego czy też informacje dotyczące zawartej umowy najmu handlowego), których brak podniesiony w ciągu roku od zawarcia umowy przez nabywcę przed sądem gospodarczym może skutkować nieważnością umowy zachowanie formy pisemnej jest wysoce wskazane.
Elementy sprzedaży
Przedmiotem sprzedaży przedsiębiorstwa są jego wszystkie składniki niematerialnie i materialne, które nie zostały w umowie wyraźnie wyłączone.
Cenę końcową ustala się dla każdej grupy składników przedsiębiorstwa, tj. składników niematerialnych, urządzeń i narzędzi oraz towaru, osobno. Zazwyczaj w celu przeprowadzenia takiej transakcji strony wyznaczają podmiot odpowiedzialny za sekwestrację ceny sprzedaży, gdyż w sytuacji ewentualnych roszczeń wierzycieli zbywcy wypłata należnych im kwot podlega dość specyficznym uregulowaniom.
Na zbywcy ciąży obowiązek udostępnienia przedsiębiorstwa nabywcy, co w praktyce najczęściej oznacza przekazanie klienteli. Ponadto zbywca odpowiada przed nabywcą za wszystkie wady ukryte przedmiotu sprzedaży. Dodatkowo jest zobowiązany do powstrzymania się od jakiejkolwiek działalności konkurencyjnej, która prowadziłaby do utraty przez nabywcę przekazanej mu klienteli. Nabywca zaś jest zobowiązany do uiszczenia uzgodnionej ceny. W przypadku niewywiązania się przez nabywcę z tego obowiązku, zbywca – w myśl art. 1184 w zw. z art. 1654 k.c. – jest uprawniony do rozwiązania zawartej umowy. Ponadto kodeks handlowy (art. L. 141-5 k.h.) przewiduje możliwość ustanowienia na rzecz zbywcy przywileju pierwszeństwa względem wierzycieli nabywcy oraz dochodzenia zapłaty od kolejnych nabywców przedsiębiorstwa. Ustanowiony przywilej wywołuje skutki prawne od daty zawarcia umowy, jeśli jego zgłoszenie do rejestru handlowego zostało dokonane w ciągu 15 dni. Przywilej ów jest zbywalny wraz z wierzytelnością o zapłatę.
Wśród instrumentów ochrony wierzycieli zbywcy należy wyróżnić instytucję opozycji. Opozycja może zostać zgłoszona przez wierzycieli nabywcy bądź sekwestry (w formie specjalnego aktu sporządzonego przez komornika) w terminie 10 dni od ukazania się ostatniego ogłoszenia o umowie zbycia przedsiębiorstwa. Skutkiem wniesienia opozycji jest, iż kwota należna do zapłaty jest blokowana w rękach nabywcy, bądź sekwestry, a żadna zapłata na rzecz zbywcy nie jest dla wierzycieli wiążąca. Dopiero po zaspokojeniu roszczeń wierzycieli pozostała do zapłaty cena może zostać przekazana zbywcy.
Sprzedaż przedsiębiorstwa podlega jednej z trzech przedstawionych poniżej stawek podatkowych:
Wartość zbywanego przedsiębiorstwa ustala się na podstawie dokładnego spisu i wyceny jego zbywanych składników, przedkładanego organowi podatkowemu, który uznawszy, iż podana przez strony umowy cesji wartość przedsiębiorstwa jest zaniżona może ją skorygować. Podobnie w sytuacji zbywania poszczególnych składników przedsiębiorstwa w stosunkowo krótkich odstępach czasowu temu samemu nabywcy, jak też sprzedaży pojedynczego, ale fundamentalnego dla danego przedsiębiorstwa składnika (np. klienteli) organ podatkowy może zakwalifikować takie transakcje jako zbycie przedsiębiorstwa. Będzie to w konsekwencji oznaczać, iż ich opodatkowanie nie będzie podlegać regułom właściwym dla sprzedaży poszczególnych przedmiotów umowy, ale reżimowi podatkowemu właściwemu dla sprzedaży przedsiębiorstwa.
Przedsiębiorstwo jako aport
Przedsiębiorstwo może zostać wniesione do spółki jako aport. Transakcja ta podlega tym samym unormowaniom prawnym co sprzedaż przedsiębiorstwa, z tą jednak różnicą, że zamiast ceny zbywca uzyskuje tytuł uczestnictwa w spółce w postaci udziału (ów) lub akcji.
Zastaw przedsiębiorstwa (nantissement)
Zastaw to umowa, na mocy której dłużnik ustanawia na rzecz wierzyciela ograniczone prawo rzeczowe na zabezpieczenie jego wierzytelności. Zastaw może obejmować wszystkie składniki przedsiębiorstwa z wyłączeniem towaru (art. L. 142-2 k.h.). W razie niewskazania w treści umowy jakie składniki przedsiębiorstwa są przedmiotem zastawu, wówczas uważa się że obejmuje ono ex lege nazwę przedsiębiorcy wraz z jego szyldem, prawa wynikające z umowy najmu handlowego oraz klientelę. Ustawodawca wykluczył możliwość ustanowienia zastawu na poszczególnych składnikach przedsiębiorstwa.
Ustanowienie zastawu wymaga formy pisemnej zwykłej lub formy aktu notarialnego w zależności od uznania stron umowy oraz podlega wpisowi do rejestru handlowego w ciągu 15 dni od zawarcia umowy. Niespełnienie wskazanych warunków skutkuje jego nieważnością.
Zastawnikowi przysługuje prawo pierwszeństwa zaspokojenia jego wierzytelności przed pozostałymi wierzycielami zastawcy, a także prawo dochodzenia swoich roszczeń od kolejnych nabywców przedsiębiorstwa (droit de suite). Zastawca natomiast zachowuje prawo do zarządzania i rozporządzania przedmiotem zastawu. Jednakże w przypadku zmiany lokalizacji przedsiębiorstwa bądź też ryzyka rozwiązania umowy najmu handlowego ma on obowiązek poinformować o tym fakcie zastawnika.
Dzierżawa przedsiębiorstwa (location-gérance)
Location-gérance to specyficzna konstrukcja prawna, której przedmiotem może być wyłącznie przedsiębiorstwo. Zgodnie z definicją zawartą w art. L. 144-1 k.h. jest to umowa, na mocy której właściciel przedsiębiorstwa lub osoba je eksploatująca (wydzierżawiający) oddaje je w dzierżawę zarządcy, który je prowadzi na własne ryzyko i odpowiedzialność. W zamian za to dzierżawca uiszcza wydzierżawiającemu czynsz. Przedmiotem tej umowy może być zarówno całe przedsiębiorstwo, jak i jego zorganizowana część (np. oddział). Wymogiem koniecznym jest, aby wydzierżawiane przedsiębiorstwo było eksploatowane co najmniej 2 lata, co znacząco pozwala ograniczyć ryzyko spekulacji. Ponadto zarządca musi mieć przymiot przedsiębiorcy.
Jako że umowa dzierżawy ma charakter konsensualny, kodeks handlowy nie stawia wymogu formy pisemnej. Istnieje jednak wyjątek, w przypadku gdy umowa zawiera klauzulę wyłączności, tj. zakaz wykonywania przez dzierżawcę innej działalności na swój bądź czyjś rachunek. Ponadto dla swojej skuteczności umowa dzierżawy wymaga zgłoszenia jej do rejestru handlowego oraz umieszczenia stosownego ogłoszenia w prasie przeznaczonej do publikacji ogłoszeń prawnych, co niejako wymusza zachowanie formy pisemnej.
Skuteczność umowy dzierżawy
Umowa dzierżawy może być skutecznie powoływana wobec osób trzecich dopiero od jej rejestracji. To samo dotyczy wygaśnięcia tej umowy.
Niespełnienie powyższych wymogów pociąga za sobą nieważność umowy, ale jedynie w relacji wydzierżawiający-dzierżawca, nie ma to zaś wpływu na stosunki z osobami trzecimi. Zasadniczo, relacje wewnętrzne, tj. między wydzierżawiającym a dzierżawcą regulują przepisy o najmie rzeczy. Ponieważ umowa jest zawierana intuitu personae obowiązuje zakaz poddzierżawy, chyba że strony umowy wyraźnie dopuściły taką możliwość. Ponadto, jeśli wydzierżawiający jest również właścicielem budynku, w którym jest prowadzone dzierżawione przedsiębiorstwo, to w dniu rozwiązania umowy będzie on musiał zwrócić dzierżawcy różnicę we wzroście wartości budynku z tytułu przeprowadzonych przez zarządcę remontów czy napraw.
Jako że ten rodzaj umowy wiążę się ze znacznym ryzykiem zarówno dla wierzycieli wydzierżawiającego, jak i dzierżawcy, kodeks handlowy przewiduje odpowiednie mechanizmy ochronne. Artykuł L. 144-6 k.h. stanowi, iż w terminie 3 miesięcy od daty publikacji ogłoszenia dot. zawartej umowy dzierżawy w stosownej prasie sąd gospodarczy na wniosek wierzycieli wydzierżawiającego może orzec natychmiastową wymagalność wierzytelności, jeśli uzna, że zawarta umowa sprzedaży zagraża ich zaspokojeniu. Następny artykuł kodeksu handlowego statuuje solidarną odpowiedzialność wydzierżawiającego i dzierżawcy od momentu zawarcia umowy dzierżawy przez okres 6 miesięcy licząc od daty jej ogłoszenia.
Podsumowanie
Mimo że niniejsze opracowanie zawiera tylko najważniejsze aspekty instytucji przedsiębiorstwa, pozwala ono stwierdzić, że podobieństwo polskiej i francuskiej konstrukcji przedsiębiorstwa już na tym poziomie ogólności jest tylko pozorne. W przeciwieństwie do prawa polskiego, prawo francuskie reguluje to zagadnienie znacznie bardziej szczegółowo, przewidując szczególne i zaadaptowane do potrzeb przedsiębiorców rozwiązania prawne mające charakter lex specialis względem instytucji przewidzianych w kodeksie cywilnym.